In het Proeflokaal op de begane grond valt het enorme schilderij te bewonderen dat Semiramis Öner Mühürdaroğlu heeft gemaakt in opdracht van de Stichting tot Restauratie en Instandhouding van Oudaen. Het is haar kleurrijke interpretatie van het moment waarop de Vrede van Utrecht door alle betrokkenen ondertekend wordt. In dit filmpje ziet u hoe het schilderij laag voor laag wordt opgebouwd.

Voorgeschiedenis

Bij zijn aftreden in 1555 splitst de Habsburgse vorst Karel V zijn grote rijk in twee delen: zijn zoon Philips II erft de Nederlanden, Spanje en delen van Italië, zijn broer Ferdinand erft de Duitse delen van het rijk en wordt daarmee keizer van Oostenrijk.
In 1579 wordt de Unie van Utrecht gesloten. De noordelijke Nederlandse gewesten wensen niet langer overheerst te worden door de Spaanse Philips II. Het zuidelijke deel (delen van Brabant, Limburg, België en Luxemburg) blijft echter trouw aan de Spaanse vorst. De Lage Landen vormen niet langer een eenheid. Het noordelijk deel noemt zich voortaan Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden. Het zuidelijk deel blijft in Spaanse handen. Deze situatie zal meer dan een eeuw blijven voortbestaan.

De Spaanse Successieoorlog (1701-1713)

De Franse koning Lodewijk XIV voert vele oorlogen om zijn grondgebied uit te breiden. Zowel zijn moeder als zijn echtgenote zijn Spaanse prinsessen uit het Habsburgse huis. Als Karel II van Spanje in 1701 kinderloos overlijdt, bepaalt hij in zijn testament dat zijn achterneef (een kleinzoon van Lodewijk XIV) de Spaanse bezittingen erft op voorwaarde dat de gebieden nooit bij Frankrijk gevoegd zullen worden. Lodewijk XIV negeert de aanspraken van zijn kleinzoon en ziet zijn kans schoon. Hij laat zijn troepen de zuidelijke Nederlanden binnenmarcheren. Engeland en de keizer van Oostenrijk vrezen een verstoring van het machtsevenwicht binnen Europa als Lodewijk de Spaanse gebieden bij Frankrijk voegt. Om de Franse koning te dwingen zich aan de bepalingen van het testament van Karel II te houden, sluiten deze landen een coalitie. Ook de Republiek treedt toe omdat zij het expansieve Frank-rijk niet graag als buurland aan haar zuidgrens heeft en bovendien bang is dat haar handelsbe-langen worden geschaad.
Bij de Spaanse Successie-(=opvolging) oorlog raken ook kleinere landen betrokken, elk met een eigen agenda. Zelfs in Noord-Amerika wordt gestreden waarbij de Fransen terrein aan de Britten verliezen. Op het strijdtoneel in de Spaanse Nederlanden wordt slag na slag geleverd. De bloedigste is die bij Malplaquet waarbij in één dag tijd 20.000 soldaten sneuvelen.

Vreemde gasten

Oorlogsvoering is kostbaar en vormt een zware aanslag op de schatkist. Al in 1712 starten de vredesonderhandelingen te Utrecht.¹ In deze periode is Utrecht een stad van bijna 25.000 inwoners. Waarom de keuze voor Utrecht? Misschien omdat Utrecht bekend stond als Fransgezind. In een eerdere oorlog van Lodewijk XIV hadden de stadsbestuurders zonder slag of stoot de sleutels van de stad aan het Franse leger overhandigd. Dat maakt Utrecht als onderhandelingsplaats voor het Franse kamp acceptabel. Tegelijkertijd is de Republiek deel van de coalitie en is de plek daarmee ook voor de Engelsen aanvaardbaar. Hoe het ook zij, het stadsbestuur ziet zich voor de taak gesteld de afgevaardigden te huisvesten, te voeden en te vermaken.
Het gaat om honderden mensen omdat de onderhandelaars hun eigen personeel meebrengen. Veel Utrechters verhuren kamers of stellen hun eigen huis tegen flinke bedragen ter beschikking. Het Paushuis, enkele panden aan het Pieterskerkhof en Achter St. Pieter, stadskasteel Oudaen, al deze panden krijgen een opknapbeurt. Niet op initiatief van de eigenaren, maar van de afgevaardigden, die elkaar in pracht en praal willen overtreffen.
Om de vertegenwoordigers van de strijdende partijen vreedzaam de vergaderlocatie te laten betreden krijgt het stadhuis tijdelijk twee ingangen. Tijdens de besprekingen die meer dan een jaar in beslag nemen, is de oorlog immers nog in volle gang.
De plaatselijke leveranciers wordt het economische voordeel van harte gegund. Het binnensmokkelen van levensmiddelen en dranken is voortaan streng verboden. Daarnaast hebben de Utrechtse bestuurders de handen vol aan vechtpartijen, aan dames van lichte zeden die op de toegenomen werkgelegenheid afkomen, aan horecagelegenheden waar om grof geld wordt gespeeld, uitwassen waar men tot dan toe weinig ervaring mee had.
De luxe gerechten die tijdens de overvloedige en frequente diners worden geserveerd
wekken verbazing zoals ‘een ham van gehakte snoeken vol knoflook’. Ook de feesten hebben een on-Utrechts karakter, een bal-masqué is tot dan toe een onbekende vorm van vermaak. Op de Mariaplaats worden twee houten noodschouwburgen opgericht, er worden rondvaarten georganiseerd en concerten gegeven. De plaatselijke bevolking die massaal op de botenparade is afgekomen, krijgt spontaan een concert op het Janskerkhof aangeboden.

De vrede van Utrecht (1713)

Op 11 april 1713 wordt de Vrede van Utrecht tenslotte getekend. Weliswaar behoort ons land tot het kamp der overwinnaars, maar het wordt niet bij de vredesonderhandelingen betrokken. De tijdelijke bewoner van Oudaen, de Franse gezant De Polignac, merkte bij aanvang al op: “We zullen over u, bij u en zonder u onderhandelen”.
De vredesbepalingen leiden ertoe dat Lodewijk XIV zijn aanspraken op de Spaanse troon moet opgeven. De Spaanse Nederlanden worden aan Oostenrijk afgestaan. Voor de Republiek geldt dat de bloeitijd als toonaangevende, zeevarende handelsnatie na 1713 is afgelopen. De Gouden Eeuw is definitief verleden tijd. Engeland, die als grote overwinnaar uit de strijd is gekomen, zal de fakkel overnemen.
Waarom is de Vrede van Utrecht dan toch een gebeurtenis om uitgebreid bij stil te staan? Dat wordt duidelijk wanneer men over onze landsgrenzen heen kijkt. De Vrede vormt namelijk een uiterst belangrijk moment in de Europese en Amerikaanse geschiedenis. Na twee eeuwen van oorlogsgeweld worden bij de Vrede van Utrecht de machtsverhoudingen tussen de grote mogendheden vastgelegd. Rond 1713 fungeert de stad als een soort voorloper van het VN-hoofdkwartier. Daarmee wordt Utrecht met een omvang als nooit tevoren op de kaart gezet. De herdenking van Vrede van Utrecht vormt dan ook een uitstekende opmaat om in 2018 als culturele hoofdstad van Europa te fungeren (www.utrecht2018.nl).

¹Gegevens ontleend aan: A. Graafhuis, Utrecht, stad mensen en monumenten. Utrecht 1963. Uitgegeven ter gelegenheid van de herdenking van de Vrede van Utrecht door het Utrechtsch Nieuwsblad.